Wystawa w Muzeum Narodowym w Krakowie

KRAKÓW

            W 150. rocznicę wybuchu zrywu niepodległoœciowego Muzeum Narodowe w Krakowie zorganizowało trzy wystawy. Ekspozycję Artyœci – œwiadkowie powstania styczniowego 1863 roku można oglšdać w Malarni w Galerii Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach (22.01-26.05.2013), Portrety, symbole, broń – w rocznicę styczniowego zrywu sš prezentowane w Galerii „Broń i Barwa w Polsce” w Gmachu Głównym (22.01-26.05.2013), natomiast Cykle powstańcze Artura Grottgera na wystawie plenerowej przy pomniku Artura Grottgera na Plantach (22.01-30.03.2013).

Wystawa Artyœci – œwiadkowie powstania styczniowego 1863 roku, upamiętniajšca 150. rocznicę tego narodowego zrywu, przypomina artystów, głównie malarzy, bioršcych udział w walkach powstańczych lub zaangażowanych w konspiracji. Wielu twórców – wierzšc równie silnie w potęgę sztuki, co w skutecznoœć walki zbrojnej – porzuciło pędzle i dłuta, zamieniajšc je na broń.
Spoœród prac ponad czterdziestu zidentyfikowanych artystów powstańców zostały pokazane – ze względu na warunki wystawowe oraz pragnienie zaprezentowania wyłšcznie dorobku o tematyce powstańczej czy zesłańczej – dzieła dwunastu twórców. Oto oni: Kazimierz Alchimowicz, Elwiro Michał Andriolli, Ludomir Benedyktowicz, Adam Chmielowski, Maksymilian Gierymski, Ignacy Jasiński, Antoni Kozakiewicz, Władysław Malecki, Maksymilian Oborski, Ryszard Okniński, Leonard (Leon) Piccard, Aleksander Sochaczewski (Lejb Sonder) i inni.
Trauma po upadku powstania, zwłaszcza u tych, którzy walczyli lub spędzili lata na zesłaniu, była tak silna, że powrót do tematyki powstańczej następował u nich często dopiero po latach. Majšc w pamięci grozę i udrękę powstańczej tułaczki, œmierć kolegów czy też własne rany, każdy z tych artystów w swoich dziełach przekazywał własnš prawdę o powstaniu. Dajš one obraz nie tylko widziany, ale i przeżywany.
Artystyczny dorobek malarzy poœwięcony powstaniu jest pokaŸny. Ich prace można podzielić na kilka grup tematycznych. Sš to:
– bezpoœrednie, „reporterskie” relacje powstańców (M. Gierymski, A. Chmielowski, L. Benedyktowicz, W. Malecki);
– dzieła o tematyce zesłańczej (M. Oborski,     R. Okniński), czasem nawet wręcz dokumentacyjne, będšce rodzajem pamiętnika (A. Sochaczewski);
– portrety, zarówno wizerunki znanych z nazwiska uczestników powstania (A. Kozakiewicz), jak i odheroizowanych bezimiennych powstańców;
– sceny starć, podjazdów i potyczek (E. M. Andriolli, M. Gierymski, W. Malecki);
– sceny œmierci, pogrzebów, cmentarze (L. Benedyktowicz).

Wszystkie pokazane na wystawie prace: obrazy, akwarele i rysunki, mieszczš się    w realistycznym nurcie sztuki tego okresu. Twórczoœć artystów była niejednorodna; swobodnie zmieniali oni konwencje malarskie – od akademizmu do naturalizmu, od realizmu nastrojowego do idealizmu, od alegorii do malarstwa symbolicznego.
Prace o tematyce powstańczej powstawały w różnych miejscach i w różnym czasie, nierzadko wiele lat po przedstawianych wydarzeniach. Po upadku powstania niektórzy artyœci kontynuowali naukę w szkołach sztuk pięknych w Krakowie i w Warszawie. W ramach popowstaniowych represji w 1864 roku najpierw zawieszono wykłady w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych, a następnie jš zamknięto. Zgodzono się jedynie na urzšdzenie prowizorycznej Klasy Rysunku i Szkicowania. Została ona otwarta 15 marca 1865 roku.
Sporo dzieł malarskich nawišzujšcych do powstania styczniowego powstało w Monachium, gdzie licznie udawali się artyœci nie tylko po to, by studiować, ale także, aby schronić się przed represjami. Polskš kolonię artystycznš tworzyli miedzy innymi: Maksymilian Gierymski, Ludomir Benedyktowicz, Adam Chmielowski, Władysław Malecki czy Władysław Szerner. Jednš z największych indywidualnoœci w tym gronie był Gierymski, okreœlany jako realista romantyczny. W swych obrazach dotyczšcych powstania raczej nie pokazywał samej walki. Dominuje w nich cisza, na niebie nie ma słońca, jeŸdŸcy na koniach stapiajš się z krajobrazem – nieprzyjaznym, wręcz wrogim dla ludzi. Przykładem może być mały wizerunek Powstaniec z 1863 roku – wyraŸnie widać tu zagubienie, lęk i niepewnoœć. To samotny jeŸdziec, który nie wie, w jakim ma się udać kierunku. Patrzšc zresztš na większoœć obrazów pokazanych na wystawie, można odczuć swoisty stan zawieszenia. To zawieszenie i pesymizm były rezultatem dystansu, jakiego nabiera się po latach, i œwiadomoœci tego, jak powstanie się skończyło. Do wyjštków należš płótna Gierymskiego Szarża rosyjskiej artylerii konnej i Zwiady kozaków kubańskich. Zostali na nim wyeksponowani nie powstańcy, ale wrogie, rosyjskie wojsko, œwiadomie pomijane przez innych twórców.
Bezimiennoœć ukrywajšcych pod pseudonimami swojš tożsamoœć powstańców partyzantów podkreœlano, przedstawiajšc ich często w sposób jakby niedopowiedziany: od tyłu, bez widocznych twarzy, pogršżonych w cieniu. Adam Chmielowski na obrazie Biwak powstańców w lesie posługuje się plamš barwnš i kładzie nacisk na malarskoœć prawie szkicowš – scena rozgrywa się nocš; dominuje nastrojowoœć i melancholia, postacie roztapiajš się i okrywa je tajemnica.
Œledzšc popowstaniowe losy artystów, nie sposób nie zauważyć, że prawie każdy z nich wyszedł z tego zrywu wolnoœciowego okaleczony. Niektórzy (Benedyktowicz, Chmielowski) fizycznie, a inni – psychicznie. Wielu zmarło młodo (partyzancka tułaczka rujnowała zdrowie); większoœć nie założyła rodzin bšdŸ też zawierane przez nich małżeństwa szybko się rozpadały. Artyœci ci często umierali samotnie, w nędzy, odseparowani od społeczeństwa, niezrozumiani i niemogšcy się z tym społeczeństwem porozumieć, nawet poprzez sztukę. Chmielowski porzucił malarstwo i wybrał zakon, służšc najbiedniejszym ludziom.
Wyjštkiem był Benedyktowicz, który mimo utraty w powstaniu prawej dłoni i lewego przedramienia zachował pogodę ducha, studiował w Warszawie i Monachium, malował obrazy, pisał poezje i inne utwory, założył licznš rodzinę. Umiał po trudnych doœwiadczeniach odnaleŸć się w nowej rzeczywistoœci. Jego obraz Nad mogiłš powstańca nawišzuje po trosze do biografii samego malarza, który – według rodzinnego przekazu – aby uniknšć przeœladowania, upozorował własnš œmierć, rozpuszczajšc pogłoskę jakoby został pochowany w przedstawionym na obrazie grobie, który w rzeczywistoœci był miejscem wiecznego spoczynku jego dowódcy, Benedykta Teresińskiego.
Na szczególnš uwagę zasługuje też niezwykle sugestywna twórczoœć Artura Grottgera. Artysta ten – mimo, że nie brał bezpoœredniego udziału w powstaniu – w swoich cyklach rysunkowych Warszawa I (1861), Warszawa II (1862), Polonia (1863), Lithuania (1864–1866) oraz Wojna (1866–1867) zdominował nasze myœlenie o nim i narzucił nam swojš wizję zarówno wydarzeń przedpowstaniowych, jak i samego powstania tak mocno, że do dziœ prawie nie sposób patrzeć na nie inaczej jak jego oczami. Cykle te, powielane w fotograficznych i graficznych reprodukcjach  i obecne w każdym niemal polskim domu, utrwaliły ikonografię powstania styczniowego   i na zawsze zapadły w œwiadomoœć Polaków. Nie bez powodu nazwano go „wielkim powstańcem sztuki narodowej” Na wystawie zaprezentowano szeœć rysunków Grottgera z cyklu Lithuania. Artysta podkreœlał heroizm i walkę, posługiwał się symbolem i fantastykš. Całej jego twórczoœci towarzyszył nastrój żałoby i szerszej refleksji, czy wojna prowadzona nawet w imię najwznioœlejszych idei przynosi więcej krzywd czy sprawiedliwoœci. Grottger angażował się w pomoc powstańcom uchodzšcym z zaboru rosyjskiego, za co w 1863 roku wytoczono mu proces, a cesarz Franciszek Józef cofnšł mu stypendium artystyczne. Styczniowy zryw był także wspierany przez innych artystów, nie bioršcych bezpoœredniego udziału w walce. Na przykład Jan Matejko mimo słabego zdrowia był silnie zaangażowany w pomoc powstańcom, przewożšc broń do Goszczy dla oddziału Langiewicza i wspomagajšc powstanie finansowo.
Ważnym tematem podejmowanym przez byłych powstańców były też dotykajšce ich po klęsce represje, w tym zsyłki na Syberię. Tę tematykę podjšł póŸniej Jacek Malczewski, który w chwili wybuchu powstania był dzieckiem (miał dziewięć lat). Jego „sybirskie” prace okreœliły nasze myœlenie o losie postyczniowych zesłańców. Obraz Malczewskiego Wigilia na Syberii pokazuje nie tylko klęskę, samotnoœć i cierpienie, ale też tęsknotę za ojczyznš i – mimo wszystko – nadzieję, wigilia bowiem jest czuwaniem i oczekiwaniem na wolnš Polskę.
Plastyka powstańcza, a także poezja i literatura, rozwijały się po powstaniu przez wiele lat i oddziaływały nawzajem na siebie. Utrwalały historię 1863 roku i przyczyniły się do stworzenia swego rodzaju legendy, ale też i siły, z której miały czerpać póŸniejsze pokolenia.
Wystawa – z koniecznoœci wycinkowa, nieaspirujšca do oddania całoœci ani złożonoœci problemu powstania – ma upamiętnić artystów, którzy nie wahali się narazić życia w walce o wolnoœć. Twórców takich było zresztš więcej. Na wystawie z różnych względów nie znalazły się prace innych powstańców, takich jak: Bronisław Abramowicz, Hiacynt Alchimowicz (brat Kazimierza), Józef Bärkman, Władysław Ciesielski, Józef Dziewoński, Erazm Rudolf Fabijański, Michał Godecki, Andrzej Grabowski, Leon Kossak (brat Juliusza), Piotr Kozakiewicz (rzeŸbiarz, brat Antoniego), Marceli Krajewski, Gabriel Krasicki (rzeŸbiarz), Wilhelm Leopolski, Stanisław Lipiński (rzeŸbiarz), Julian Markowski (rzeŸbiarz), Karol Nowakowski, Alfred Römer (malarz i rzeŸbiarz), Aleksander Rycerski, Kazimierz Szermentowski (brat Józefa), Władysław Szerner, Edward Szczodrowski, Wincenty Œlendziński, Aleksander Œwieszczewski, Kazimierz Wakulski (rzeŸbiarz), Stanisław Wroński.

Gabriela Banach-Kielanowska [Socha]
Muzeum Narodowe w Krakowie

Kazimierz Alchimowicz (1840–1916), pejzażysta, portrecista oraz twórca kompozycji o tematyce historycznej. Brał udział w powstaniu styczniowym na Litwie. Do około 1869 r. przebywał na zesłaniu w Wierchutorii za Uralem, gdzie zaczšł po amatorsku rysować. Po powrocie do Polski, około 1871 r. kształcił się najpierw w Warszawie, w pracowni Wojciecha Gersona, a potem w akademii monachijskiej. W 1878 r. osiadł na stałe w Warszawie.

Elwiro Michał Andriolli (1836–1893), wybitny rysownik, ilustrator literatury pięknej, twórca stylu architektonicznego, popularnie zwanego œwidermajerem. Studiował malarstwo w Moskwie, Petersburgu i Rzymie. W powstaniu styczniowym walczył w oddziale Ludwika Narbutta. Ranny, został aresztowany w 1864 r. Po ucieczce z więzienia w Kownie przedostał się do Londynu, a następnie do Paryża. Do kraju wrócił jako emisariusz Komitetu Emigracji Polskiej. Zdradzony w 1866 r., został aresztowany i zesłany w głšb Rosji, do Wiatki. W 1871 r. wrócił do Warszawy.

Ludomir Benedyktowicz (1844–1926), pejzażysta, poeta, krytyk i publicysta. Wraz z kolegami z Zakładu Praktyk Leœnych koło Broku walczył między innymi w oddziale Celnych Strzelców, dowodzonym przez Władysława Wilkoszewskiego. Ranny w czasie potyczki z kozakami, stracił obydwie ręce. Skonstruował specjalny przyrzšd umożliwiajšcy mu malowanie i poœwięcił się twórczoœci artystycznej. Rozpoczšł studia artystyczne u Wojciecha Gersona. Kontynuował je w Monachium i w Krakowie, u Jana Matejki. PóŸniej osiadł we Lwowie.

Adam Chmielowski (1845–1916), malarz, bliski nurtowi symbolizmu, zakonnik (œwięty brat Albert). Studiował w Instytucie Politechnicznym i Rolniczo-Leœnym w Puławach. W 1863 r. razem z kolegami ze studiów zacišgnšł się do oddziału Leona Frankowskiego. Następnie jako podoficer kawalerii walczył      w oddziałach Mariana Langiewicza i Zygmunta Chmieleńskiego. W bitwie pod Mełchowem stracił lewš nogę. By uniknšć aresztowania, wyjechał do Paryża. Potem studiował malarstwo w Gandawie i Monachium. W 1888 r. założył zgromadzenie zakonne braci albertynów, a w trzy lata póŸniej zgromadzenie sióstr albertynek, opiekujšce się ubogimi.

Maksymilian Gierymski (1846–1874), malarz polskiego pejzażu, malował też sceny o tematyce wojskowej i myœliwskiej. Studiował razem z Adamem Chmielowskim w Puławach. Należał do oddziału powstańczego Leona Frankowskiego. Prawie rok walczył na terenach Lubelszczyzny i Kielecczyzny. Po upadku powstania studiował w Warszawie. W zgłębianiu tajników warsztatu malarskiego pomagał mu też Juliusz Kossak. Wkrótce otrzymał stypendium do Monachium i zaczšł odnosić sukcesy, stajšc się wybitnym malarzem. Zmarł na gruŸlicę, majšc zaledwie 28 lat.

Ignacy Jasiński (1833–1878), malował głównie portrety, obrazy religijne i rodzajowe oraz pejzaże. Studiował w Szkole Sztuk Pięknych i równolegle w Akademii Medyko-Chirurgicznej w Warszawie. Podejrzany o przynależnoœć do partii Ludwika Mierosławskiego i o udział w spisku na życie namiestnika carskiego, został skazany na zesłanie w głšb Rosji, do Wiatki. Przebywał tam trzy lata. Po powrocie do kraju osiadł w Warszawie. Odbywał liczne podróże, głównie do Włoch, studiował też przez rok w akademii monachijskiej, otrzymujšc liczne nagrody.

Antoni Kozakiewicz (1841–1929), malował obrazy historyczne i rodzajowe, a przede wszystkim pejzaże i portrety. Uczył się malarstwa w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych. Razem z bratem Piotrem (rzeŸbiarzem) przyłšczył się do oddziału powstańczego i brał udział w bitwie pod Miechowem. Był krótko więziony przez władze carskie. Od 1868 r. studiował w Wiedniu i Monachium. W 1900 r. wrócił na stałe do kraju i osiedlił się najpierw w Warszawie, a potem w Szczawnicy. Pod koniec życia znalazł się na skraju nędzy i jako weteran powstania styczniowego otrzymał miejsce w przytułku dla ubogich.

Władysław Malecki (1836–1900), malował głównie pejzaże o różnych porach roku. Jego twórczoœć jest bliska malarstwu francuskiemu i barbizończykom. Studiował w warszawskiej Szkole Sztuk Pięknych. Według przekazów rodzinnych brał udział w powstaniu styczniowym, co potwierdza tematyka jego obrazów. Jesieniš 1866 r. jako stypendysta wyjechał do Monachium. Tam zdobył sławę i otrzymywał liczne nagrody. W 1880 r. wrócił do kraju, nie odnosił jednak sukcesów. Z czasem popadł w nędzę i depresję.

Maksymilian Oborski (1809–1878), ziemianin, utalentowany samouk, akwarelista i rysownik. Krótko uczył się rysunku u Zygmunta Vogla w Warszawie. Ukończył studia prawnicze. W powstaniu listopadowym walczył w randze podporucznika. Od 1831 r. przebywał w Paryżu, gdzie poznał Piotra Michałowskiego. Podczas powstania styczniowego w dworze Oborskiego mieœciła się kancelaria i archiwum naczelnika cywilnego województwa podlaskiego. Po upadku powstania został aresztowany i skazany na utratę praw, konfiskatę majštku  i zesłanie na Syberię. W latach 1866–1867 przebywał w Usolu nad Angarš i w Irkucku. Po powrocie do kraju osiedlił się w Mielcu.

Ryszard Okniński (1848–1925), malarz, ilustrator, fotograf. Jako 15-letni chłopiec prawdopodobnie uczestniczył w powstaniu styczniowym. W swoich obrazach często nawišzywał do wydarzeń z powstania. Malował też sceny myœliwskie, rodzajowe, obrazy religijne i portrety. W latach 70. XIX w. studiował u Wojciecha Gersona oraz w akademii monachijskiej. Po powrocie do kraju zamieszkał w Lublinie, potem w Warszawie. Współpracował z warszawskimi czasopismami zarówno jako ilustrator, jak i ceniony fotograf.

Leonard (Leon) Piccard (1843–1917), malarz   i rysownik. Specjalizował się w malarstwie historycznym i monumentalnym, malował też obrazy o tematyce powstańczej. Uczył się w krakowskiej Szkole Sztuk Pięknych, u Władysława Łuszczkiewicza i Feliksa Szynalewskiego. W 1863 r. przerwał studia, by walczyć w powstaniu. PóŸniej kontynuował naukę, otrzymał stypendium i w 1867 r. wyjechał do Monachium, a potem do Wiednia. Po powrocie do Krakowa uczył się jeszcze przez dwa lata pod kierunkiem Jana Matejki.

Aleksander Sochaczewski, właœciwie Lejb Sonder (1843–1923), polski malarz pochodzenia żydowskiego. Uczył się w Warszawskiej Szkole Rabinów, a od 1860r. w Szkole Sztuk Pięknych, pod kierunkiem Józefa Simmlera. Aresztowany jesieniš 1862r. przez policję carskš pod zarzutem działalnoœci niepodległoœciowej, otrzymał wyrok œmierci, który póŸniej zamieniono na 22 lata katorgi. Na zesłaniu pracował w kopalni soli w Usolu, a po 10 latach pozwolono mu osiedlić się w Irkucku. Po powrocie z zesłania przebywał w Monachium i Brukseli, gdzie stworzył cykl 130 obrazów dokumentujšcych katorgę i pobyt na Syberii. Pod koniec życia osiadł we Lwowie.

Oprac. Gabriela Banach-Kielanowska [Socha]
Muzeum Narodowe w Krakowie

KRAKÓW
Wykłady towarzyszšce wystawie Artyœci – œwiadkowie powstania styczniowego 1863 roku,
Galeria Sztuki Polskiej XIX wieku w Sukiennicach, Kraków, Rynek Główny 3,
wtorki godzina 18.00. Więcej informacji: www.muzeum.krakow.pl

05.02.2013
Powstanie styczniowe – ostatni zryw szlacheckich rewolucjonistów.
Prowadzenie: dr hab. Wojciech Kęder – pracownik Wydziału Historii i Dziedzictwa Kulturowego UPJPII.

19.02.2013
Żydzi w powstaniu styczniowym – wybrane zagadnienia.
Prowadzenie: dr hab. Michał Galas – pracownik Instytutu Judaistyki UJ.
Współorganizatorem wydarzenia jest Klub Chrzeœcijan i Żydów „Przymierze"

16.04.2013
Pułkownik „Lelewel" – Marcin Borelowski z Krakowa, przyjaciel i natchnienie artystów.
Prowadzenie: Tomasz Brytan – Prezes Biłgorajskiego Towarzystwa Regionalnego.

07.05.2013
Obraz Nad mogiłš powstańca i jego autor Ludomir Benedyktowicz (1844–1926).
Prowadzenie: dr Tomasz Adam Pruszak – kustosz w Muzeum Historycznym m.st. Warszawy.

14.05.2013
Życie i twórczoœć Elwiro Michała Andriollego oraz nieznany okres zesłania w Rosji.
Prowadzenie: Gabriela Banach-Kielanowska [Socha] – MNK,
kurator wystawy Artyœci – œwiadkowie powstania styczniowego 1863 roku.
Robert Lewandowski – prezes Fundacji im. Elwiro Michała Andriollego,
twórca biograficznego Muzeum Elwiro Michała Andriollego w Józefowie.